Са жніўня 2020 г. беларускі і беларусы выступаюць з пратэстамі за сумленныя і свабодныя выбары ды свае асноўныя правы. За кароткі час паўстаў і дасягнуў гістарычнага значэння шырокі і мірны рух за дэмакратыю і пашырэнне правоў ды магчымасцяў грамадзянскай супольнасці. Гэты рух адстойвае права голасу і права на ўдзел у прыняцці рашэнняў. Адбываюцца кардынальныя змены, вынікі якіх яшчэ невядомыя. Аляксандр Лукашэнка спрабуе задушыць пратэст, спыніць змены рэпрэсіямі і гвалтам.
У гэты складаны час мы гатовыя адважыцца на размову пра будучыню, паспрабаваць знайсці для яе словы і паразважаць пра яе. У праекце «Беларусь — Зазірнуць у будучыню» Дэкодэр (dekoder) у супрацоўніцтве з Фондам С. Фішэра (S. Fischer Stiftung) прэзентуе шэсць эсэ беларускіх аўтарак і аўтараў, што ў літаратурнай і паэтычнай, аналітычнай ці культуралагічнай форме звяртаюцца да тэмы будучыні Беларусі. У перакладзе на нямецкую мову тэксты будуць апублікаваныя на партале Дэкодэр. Мастачка Тосла падрыхтуе ілюстрацыі да кожнага эсэ ў рамках ейнага праекту «Вузел Надзеі».
Таня Арцімовіч, 1984 году нараджэньня, адна з самых вядомых інтэлектуалак свайго пакаленьня ў беларускай культуры, аўтарка і рэжысёрка тэатра, курыравала шматлікія адукацыйныя праекты і выставы, з’яўляецца рэдактарам часопіса пра мастацтва і культуру. Рэдактарка часопіса pARTisan/pARTisanka. У сваёй творчасці яна заўсёды імкнецца асэнсоўваць беларускія культурныя з’явы і грамадска-палітычныя падзеі на радзіме па-за звыклымі межамі і фіксаванымі кропкамі. Гэта таксама тычыцца гэтага эсэ для нашага праекта «Беларусь – Зазірнуць у будучыню». У гэтым тэксце Таня Арцімовіч звяртаецца да пытання, што насамрэч адбылося ў Беларусі падчас гістарычных пратэстаў у 2020 годзе і што гэтая палітычная мабілізацыя можа азначаць для магчымай будучыні яе краіны. Для свайго аналізу яна таксама выкарыстоўвае ідэі нямецкай пісьменніцы Норы Босанг, якая ў сваёй працы займалася пытаннямі пашырэння палітычных магчымасцей свайго пакалення.
[Я хацела б пагаварыць пра] гнуткіх. Так называецца кніга Норы Басонг, якую я заўважыла ў краме некалькі месяцаў таму, пагартала, прачытала змест і зразумела, што гэта мая кніга. Мая, не таму што пра мяне, гэта немагчыма з прычыны, як мінімум, нашых розных з аўтаркай геаграфічных і культурных кропак уваходу. Але мы аднаго пакалення – дзеці распаду сацыялістычных сістэмаў – толькі па розныя бакі сцяны. Азіраючыся назад, аналізуючы тое, што адбылося ў мінулыя гады, мы абедзве сядзім быццам на руінах сваіх мараў, перабіраючы камяні. Басонг пачынае з канца адной эры, і гэта дакладна тое, што адчуваю я, хоць нашыя «эры» і іхныя «канцы» напэўна розныя. Альбо не?
Гэта і стала інтрыгай – чытаць яе, прыслухоўваючыся да сябе, успамінаючы, што адбывалася вакол мяне і са мной, задаваць ёй пытанні, пярэчыць альбо пагаджацца. Зразумела, гаворка ідзе не пра самі падзеі, а пра тое, як яны ўспрымаюцца – накладваючыся на асабісты досвед, страхі, траўмы, на маё сацыяльнае і культурнае цела, якое павінна было выканаць наканаваную ёй біяграфію. Альбо ёсць магчымасць разарваць гэтую накаванасць? У любым выпадку, гэта неабходна, каб зразумець прычыны існай асіметрыі геаграфій, якія вырашаюць маё мінулае, цяперашнасць і будучыню. Таму што калі мінулае ў мяне ёсць, у цяперашнасці, якая яна б не была, я стаю, то ў будучыне мне, калі я слухаю заходніх палітыкаў, адмаўляюць. Мяне ўжо няма на гэтай мапе.
«У вас жа там ціха», – сказала мне адна жанчына на вуліцы. «Ага, – адказваю, – як на могілках». А пра сябе падумала, вось як растлумачыць, што ціха, гэта не столькі пра тое, што нічога не адбываецца, але пра жаданне пачуць. І вось атрымоўваецца, адзінаю магчымасцю будучыні для мяне застаецца змяніць сваю скуру – на больш белую, перарабіць цела, адмовіцца, прыстасавацца, стаць – еўрапейка? «Толькі вам напэўна трэба будзе падумаць пра іншую прафесію, бо філолагі тут не патрэбныя». У наступны раз, падумала я, трэба падрыхтавацца і прыдумаць больш грунтоўны адказ на пытанне, чым я займаюся.
Можа садоўніца?
Cyanobacteria
Я хачу пасадзіць сад, у якім было б шэсцьсот сорак сем раслін. Я ніколі гэтага не рабіла, маю на ўвазе, не садзіла расліны, дакладней, садзіла, але яны заўсёды паміралі на маім падваконні. Адным днём я заўважала, што расліна пачынае сохнуць і далей толькі назірала за ейнаю смерцю. Але пандэмія радыкальна развярнула маё ўспрыняцце. Не ведаючы, што рабіць, таму што сакавіцкі локдаўн 2020-га года ў краінах Еўразвязу цалкам змяніў мае планы, я засела ў самаізаляцыі на вёсцы і стала саджаць – хмызнякі, гародніну, зеляніну, кветкі. У гэты ж час адкрыла для сябе сімбіятычную тэорыю Лін Маргуліс, якая дзесяцігоддзямі аспрэчвала неадарвіністаў, але толькі ў апошнія гады яе голас нарэшце стаў гучаць у шырокіх колах.
Паводле сімбіятычнай тэорыі, эвалюцыя адбываецца не з прычыны спаборніцтва альбо геннай мутацыі. Але ў выніку цялеснага супрацоўніцтва і ўзаемадзеяння паміж рознымі відамі арганізмаў. Такім чынам, эвалюцыя не скончылася на чалавеку, гэта толькі адзін з этапаў. Як бы чалавек не хацеў супрацьставіць сябе прыродзе – як найвышэйшую істоту – гэта наіўна. Бактэрыі кіруюць экасістэмай, яны найвышэйшыя істоты, кажа Маргуліс, таму што тое, што ёсць адкідамі ад адных, з’яўляецца крыніцай энергіі для іншых. Сістэма замыкаецца. Чалавек аб гэтым можа толькі марыць. Але менавіта таму што паміж чалавекам і бактэрыяй нашмат больш агульнага, чым мы сабе ўяўляем – мы самі ёсць экасістэмай – у нас ёсць шанец.
Адчуванне зменаў паглыблялася не толькі з прычыны маіх асабістых перажыванняў. У рэшце рэшт для беларускага грамадства, як і для іншых перыферыйных грамадстваў, пандэмія не сталася шокам – таму што людзі ніколі не адчувалі сябе ў бяспецы. Як многія адзначалі, і Нора Басонг таксама прыводзіць выказванне даследчыцы Ханны Грундлер, пандэмія паставіла пад сумнеў менавіта «няўразлівасць заходняга свету». Адбыўся першы для яе пакалення «калектыўны крызіс», піша Басонг, які суправаджаўся стратай адчування кантролю. Але калі ў еўразвязаўскіх краінах, навіны іншых геаграфій перасталі мець значэнне – «межы ў галаве сталі такімі ж высокімі, як паміж нацыянальнымі дзяржавамі» – нават са свайго сада на ўскрайку я пільна ўчытвалася ў навіны па ўсім свеце. Грунтоўна свет павінен змяніцца, думала я, толькі няўпэўненая, што гэта хутка адбудзецца з успрыняццем геаграфій. Таму тыя, хто на ўскрайку, павінны ведаць, што адбываецца на вялікай зямлі. З’явілася надзея на сапраўдны разварот – такая вымушаная паўза, якая стане трыгерам для радыкальнага перагляду існых сацыяльных, палітычных сістэм і этычных нормаў. Я ў гэта сапраўды верыла, таму што пазбаўленыя прывычных схемаў існавання, пастаўленыя на паўзу, – ці гэта не момант для разумення сапраўдных патрэбаў? Гэта павінен быў быць канец неалібералізму і капіталізму, якія хоць і не былі маім досведам, але хацелася, каб яны перасталі быць адзіным выйсцем з аўтарытарызму, у якім жыву я.
У Беларусі тым часам пачыналася выбарчая кампанія.
Мы-сказы
Падлеткам я не чытала Маркса і Энгельса, мы не абмяркоўвалі палітыку і не хадзілі на дэманстрацыі. Свет замыкаўся ў межах мікрараёну, а веды ў школе насілі абстрактны характар. Бо хоць Берлінская сцяна рухнула, а Савецкі саюз распаўся, рэальным было тое, што за вакном. І калі ты нарадзілася ў пралетарскай сям’і на перыферыі, твая біяграфія была ўжо напісаная. Заставалася толькі ціха яе пражыць. «Не было» Чарнобыля, «не было» экалагічных катастрофаў. А пра спажывецтва мы таксама не ведалі, бо спажываць у капіталістычным сэнсе было няма чаго. Пакаленне ключоў на шыі і пакеціка ў пакеціку – так часам называюць нас сацыёлагі. Каб малыя дзеці не гублялі ключы ад кватэры, куды яны самі вярталіся пасля школы, да вечара чакаючы бацькоў, ім вешалі на вяроўцы ключы на шыю. А пластыкавыя пакецікі заўсёды былі ў дэфіцыце, таму іх мылі, сушылі і акуратна складвалі адзін у адзін.
Пытанне свабоды для нас паўставала, але яно было хутчэй універсальным, такая ўнутраная свабода, якая б дазволіла зламаць сваю біяграфію. Стаць часткаю вялікага свету, вобраз якога фармаваўся з кніг і праграм тэлебачання – аб гэтым мы марылі. Падзеі тых гадоў – вайна ў Югаславіі, путч у Маскве, вайна ў Чачэніі, рэферэндум у Мінску 1996 года – усё гэта было несапраўднае, тое, на што немагчыма паўплываць, што існуе само па сабе. Свабода і палітыка ішлі паасобку.
Я пішу пра сябе «мы», таму што таксама ёсць адчуванне пакалення – не гнуткіх, але адасобленых ад гісторыі. Гэта былі яшчэ не мы-сказы, а такія маса-мы. Сказы пачалі нараджацца пазней, гучна заявіўшы аб сябе ў пандэмію. Бо калі для жыхароў заходніх краінаў адбылася атанамізацыя, то ў Беларусі, дзе для большасці нарэшце стала відавочнай гвалтоўная функцыя дзяржавы, менавіта «мы» стала трыгерам для нараджэння палітычнай волі. Старое пачынала паміраць, абазначаючы пачатак вялікага крызісу, выхадам з якога павінна было стаць штосьці новае. Новае?
Як і Басонг, я пішу тут «мы», усведамляючы ўмоўнасць гэтых мы-сказаў. Хто такія мы? Тыя, хто пэўны час былі адарваныя ад гісторыі, а потым усвядомілі сваё на яе права, але адначасова сталі адчуваць сябе на радзіме чужымі целамі, таму што жылі ўжо ў іншым вымярэнні? Альбо тыя, хто да пандэміі, цалкам сабе камфортна ўпісваліся ў існую аўтакратычную «нармальнасць», свядома адмаўляючыся ад палітычных свабод і правоў? Альбо тыя, для каго толькі гвалт у турме на Акрэсціна, калі пасля выбараў 2020 года ўлады закатавалі тысячы людзей, стаў апошняй кропляй? Альбо тыя, хто і зараз выконваюць злачынныя загады, удзельнічаюць у прапагандзе, катуюць і пішуць даносы?
«Не ўсе хочуць быць часткаю гэтага мы, якое да канца ёсць не зразумелым», піша Басонг. Тым больш што для палітыкаў – не важна, нацыяналістаў альбо левых – барацьба за гэтае мы, за права гаварыць ад ягонага імя (знакамітае мы-народ), застаецца ключавой. Тое ж самае адбываецца ў моманты палітычных рэвалюцый, калі жаданне пазбегнуць гэтага «мы» можа ўспрымацца як здрада рэвалюцыі. Але ці не ёсць гэта таксама пэўнай маніпуляцыяй? Калі стаіць ідэя пабудовы новай сацыяльнай і палітычнай структуры (без партый і лідараў, напрыклад), ці не момант вынаходзіць іншыя стратэгіі? Я хачу ўжо зараз думаць складана і прапаноўваю думаць так тым, хто побач. Але на гэта пытанне атрымоўваю адмоўны адказ, таму што ў сітуацыі адсутнасці палітычнага ландшафту – пустэльні, у якую пераўтварылася Беларусь, быццам не магчыма разважаць такімі катэгорыямі: «Вось пераможам, тады і надыдзе момант для палітычных праграм».
Але я не хачу чакаць.
Калі старое памірае
На працягу ўсёй кнігі Нора Басонг звяртаецца да ідэі Антоніа Грамшы аб крызісе, які праяўляе сябе ў тым, што старое памерла, а новае яшчэ не нарадзілася, і гэтая паміж-прастора характарызуецца пэўнымі хваробнымі з’явамі. Акрамя таго менавіта ў гэты перыяд вынаходзяцца і розныя спосабы пераходу да новага. Галоўнае пытанне – час, бо крызіс можа цягнуцца, зацягнуцца, але пераход павінен адбыцца, таму што – старое памерла.
Нора Басонг ставіць пытанне аб крызісе дэмакратыі, якая стала ўспрымацца як не адзіная магчымасць, альбо, як адзначае аўтарка, дэмакратыя сама пастаянна знаходзіцца ў працэсе самавынаходніцтва. І тое, што можа падавацца паразай, ёсць чарговым этапам яе развіцця. Трэба мужнасць, каб сустракаць гэтыя крызісы і рабіць крок наперад. Нора звяртаецца да свайго пакалення як да таго, якое акурат прыходзіць да ўлады – павольна, праз супраціў, таму што сівыя мужчыны ў сініх гарнітурах усё яшчэ называюць іх «дзецьмі ва ўладзе». Але тым не менш гэта адбываецца, і разам з гэтым узнікае тое, што аўтарка вызначае як гнуткасць. Нягледзячы на мары юнацтва пра радыкальныя перамены, асабліва што тычыцца экалагічнай адказнасці, пакаленне гнуткіх пагаджаецца на кампраміс (экалогія-але-эканоміка). Таму што першымі аказваюцца не гатовымі да пераменаў? Прыстасаваліся? Не гатовыя губляць прывілеі свайго маленькага буржуазнага жыцця? Так, адказвае Басонг, мы таксама сталі буржуазнымі, «можа не ў традыцыйным разуменні», але. Разам з тым, працягвае яна, такая гнуткасць можа быць карыснай у пошуках вырашэння праблемаў, якія ставіць перад намі сучаснасць – хутка і крэатыўна рэагаваць. У Беларусі мы называем гэта «як вада». Але вада не проста займае існыя пустэчы і прыстасоўваецца. Гэта стыхія, якая адваёўвае прастору для жывога, але ў той жа час можа зруйнаваць тое, што стаіць на яе шляху.
«Мы былі свабаднейшымі. Але свабода азначае таксама магчымасць свабоднага падзення», піша Нора. Мы таксама глытнулі свабоды і пачалі падаць. І я гатовая прыняць гэты досвед – навучыцца падаць таксама патрэбна. Пытанне для мяне – якім чынам знайсці баланс паміж сваім асабістым сталеннем і гвалтоўнасцю палітычнай рэчаіснасці, сведкай якой я знаходжуся? Якім чынам магчыма думаць пра тое, што старое памерла, калі гвалт як прыкмета гэтага старога працягвае хвалямі накрываць розныя геаграфіі? Як прымірыцца з ідэяй аб кошце свабоды? Чаму патрэбна плаціць жыццямі за права ўваходу ў іншую будучыню? Тут я маю на ўвазе не камфортны буржуазны свет, але радыкальна іншую будучыню – тую, якая пакладзе канец эпосе дамінавання, сацыяльнай няроўнасці і эксплуатацыі.
У тым ліку чалавека над іншымі істотамі і рэсурсамі.
Канец эры?
Адной з балючых умоваў пандэміі для жыхароў заходняга свету стала самаізаляцыя – целы, якія з-за небяспечнасці адно для аднаго, страцілі магчымасць дакранацца, адчуваць, збірацца разам. Дарэчы, спрэчна, што гэта канцэпцыя збору целаў як праявы палітычнай волі дагэтуль застаецца прыкметай дэмакратызацыі. Менавіта колькасць целаў на вуліцах беларускіх гарадоў у 2020 годзе стала паказнікам (для каго?) радыкальнага жадання беларускіх грамадзян да пераменаў. Гэта прывязка да лічбаў заўсёды была для мяне не зразумелай. Чаму патрэбна большасць, калі ў той жа час у розных сусветных арганізацыях дастаткова аднаго голасу, каб паставіць вета? І ў гэтым шмат хто сёння бачыць паразу рэпрэзентатыўнай дэмакратыі.
Адваротнае здарылася, калі палітычныя целы беларусаў на працягу апошняга году сталі знікаць з вуліц. Прастора зачышчаная ад целаў – ці сведчыць гэта пра згоду і падпарадкаванне? Вяртанне да «нармальнасці»? А можа пра акупацыю нелегітымным урадам? І тут адбываецца «свабоднае падзенне» палітычных заходніх тэорый, таму што гаворка ідзе не толькі аб тым, што яны не працуюць у аўтакратычных, таталітарных краінах. Але нават у дэмакратычных краінах яны згубілі сваю функцыю, і целы на вуліцы, нават калі яны могуць агучыць сваю палітычную волю, не маюць рэальны ўплыў. Гэта канец Агоры як прыгожай ідэі. Але пакаленне Басонг у адрозненні ад мяне можа хоць бы сказаць, што яны паспрабавалі. А што я? Дзіцёнак распаду сацыялістычных сістэмаў па-той бок сцяны? Не дастаткова белая, не чорная, за мной не стаіць імперскі міф, а каланіяльны нікому не цікавы.
Апісваючы тое, якім чынам ёй, маладой даследчыцы, удалося зрабіць адкрыццё ў навуцы, Лін Маргуліс згадвае апісанне жанчыны як «перыферыйнай візіянеркі». То бок акурат той факт, што яна была «на ўскрайку» навукі, у якой дамінавалі мужчыны, і дазволіла ёй убачыць звычайнае па-іншаму. У гэтым плане ў тых, хто сталелі «паміж» розных сістэмаў і асабліва былі адарваныя ад вялікай гісторыі, таксама ёсць перавага. Падрыхтаваныя да крызісаў, мы бачым гэтыя разломы. Вы праўда думаеце, што можна запусціць зялёную эканоміку, пераносячы прадпрыемствы ў бедныя краіны альбо вывозячы туды смецце? Ці пабудаваць сцены, каб спыніць міграцыю? Я гляджу відэа, знятае польскімі памежнікамі праз калючы дрот, на якім беларускія вайскоўцы на беларускім баку моцна збіваюць мігрантаў. Палякі здымаюць відэа як доказ злачынства супраць чалавечнасці, адзін з іх па-руску кажа беларускім памежнікам: «Дапамажыце людзям». Я крычу – дык дапамажы!
Ці не прыйшоў час прызнання паразы дзейных палітычных мадэляў і неабходнасці іх сапраўднага рэфармавання? Для гэта патрэбна мужнасць. Не тая, якая дэманструе сябе праз вайсковую форму альбо прыкрываецца прамовамі пра дыпламатыю. Не магчыма паводзіць сябе гуманна ў адной сітуацыі і заплюшчваць вочы на тое, напрыклад, што і да гэтай пары адбываецца на беларуска-польска-літоўскім памежжы. Бо якія б тоўстыя сцены не былі пабудаваныя, пандэмія дакладна прадэманстравала, што гэта чарговае наіўнае «вынаходніцтва» чалавека. Таму што «мы жывем у сімбіятычным свеце», кажа Маргуліс, то бок узаемазвязаныя на самых розных узроўнях. «Дзесьці там» не існуе, «гэта» заўсёды будзе мець уплыў на маё «тут».
Што яшчэ мне бачыцца крокам да будучыні – гэта адмова ад гэтага «мы», што зрабіць складана, але неабходна. З аднаго боку, «мы» становіцца ўсё большай абстракцыяй, за якой вельмі зручна схаваць сваю адказнасць. Гэтае «мы» усё часцей аказваецца дэфрагментаваным, таму што акурат не дазваляе думаць складана. З іншага боку, гэтак жа як прыгожыя ідэі супольнасці і калектывізма, «мы» карумпавалася палітычнымі і спажывецкімі лозунгамі.
Таму гэта не «мы», але «я» павінна быць мабілізаваная, адказваючы за той сад, які даглядаю. Таму што я веру ў волю і моц менавіта «я», якое сучасныя палітыкі ігнаруюць.
І менавіта таму атрымаюць паразу.
tell them we don’t know
of the politics
or the science
but tell them we see
what is in our own backyard
Kathy Jetnil-Kijiner, «Tell them», 2011
