Жнівеньскі дождж, не папярэдзіўшы, змяніў ліпеньскую спёку.
Наўмысна без парасона выходжу. Пасля шматдзённага пекла мокнуць прыемна. Бяру на ўсялякі выпадак пыльнік, на якога тут даўней казалі «кожовец». Мяркуючы па націску на перадапошні склад гэта польскае слова, і не дзіўна, бо раней у нашых краях была Польшча. «Польшч» кажа старэйшае пакаленне. Не ведаю чаму «кожовец», бо пашыты ён з непрамакаючай плашчоўкі. Не са скуры, дакладна. Можа гэта па тыпу аблегчаны кажух? У польскім слоўніку «кожовца» не знайшла, у беларускім шукала дарма. Напэўна, дыялектнае слоўца з былога жыцця. 

Адзін з першых аўтараў ранняга хрыстыянства святы Аугустын Блажэнны ў кнізе «Споведзь» пісаў, што існуе толькі мінулае, будучага няма. І цяперашняга, дарэчы, таксама. Ёсць толькі цяперашнее мінулага і будучае мінулага. На гэтым будуецца ўсё паняцце культуры чалавецтва. Я іду пад цёплым дажджом без парасона і думаю пра гэта. Цяжка пагадзіцца. Але я прызвычаілася давяраць святому Аугустыну.

Даходжу да цэнтральнага става. На ім кубышкі. Паверхня лісціка вадзяной кубышки жоўтай — гэта нібыта плоскасць будучага апавядання, так я сабе ўяўляю, назіраючы кроплі, быццам яны дэталі, якія трапляюць штодзённа ў тэкст, і ён паступова цяжэе, як лісцік вадзяной кубышкі пад дажджом. Кубышкі растуць і на запрудзе ў Перавозах — вёсцы, дзе нарадзілася мама. Усе мае продкі па маме да чацвёртага калена, а можа і глыбей,  там жылі. Яны называлі запруду Куток, а кубышку — булаўкай.

Я чаму ведаю ўглыб пра радню? Бо пашчасціла мець сяброўку-архівістку Лену з Мінска. Лена знайшла, напрыклад, спісы бежанцаў з Перавозаў падчас Першай сусветнай. Даслала копію дакумента 1914 года, дзе зарэгістраваная сям’я дзядулі Іосіфа — мамінага таты з бацькамі (Адэлаіда, Апалінары) і сёстрамі (Генуэфа, Марыя), калі яны ўцякалі ад вайны ў Маладзечна. Вынікам гэтых уцёкаў было тое, што Марыя, якую ўсе звалі Марыня, пазнаёмілася з начальнікам маладзечанскай чыгункі. З Ёзэфам Тышко, выйшла замуж за яго, такім чынам у нас з’явілася радня ў Польшчы.

Я ўяўляю гармідар ваенны, усе лятуць, цягнікі забітыя пад столь, умоваў ніякіх, і тут гэтае каханне, я так заўсёды думала, мне кажуць,Таня, якое каханне, нічога там такога не было, умоваў аніякіх, гармідар, вайна, людзі бягуць, хто ў чым ад выбухай, ад немцаў з шышакамі на касках. Так ўжо склалася, ад безвыхаднасці яна за яго пайшла, бо жылі, як жабракі, тут яшчэ вайна, і звёз у Польшч. А так ніхто нікому не быў патрэбны.

Калі пісьменнік Дзмітры Быкаў запытаўся ў артыста Канстанціна Райкіна пра што «Ператварэнне» Франца Кафкі, я здзівілася. Няўжо вядомы літаратар і тэлевядучы, бо пытанне прагучала ў перадачы «ЖЗЛ» (Жаласная Замена Літаратуры), сапраўды не ведае адказу на гэтае пытанне? Але ён шчыра кляўся, што не ведае, а Райкін тады адказаў, што мароз па скуры прадраў: «Цябе не трэба, а ты ёсць».

На гэтую тэму сніцца безліч сноў-постапакаліпсісаў. Пра тое, што нас заваёўваюць іншапланетнікі, якія ператвараюцца ў людзей. І сапраўдныя людзі са сваімі слабасцямі і сантыментамі ім у будучым не патрэбныя. На самай справе, што сапраўдным людзям рабіць у постапакаліпсіснай будучыні, якой не існуе?

Сон №1.
Мы едзем у адкрытай машыне па горнай дарозе. 
Па серпантыне ўверх. Здаецца, што ў санаторый. Бесклапотныя твары абвяваў ветрык. Яшчэ адзін паварот, і з’явіцца мора. Раптам, як звычайна ў сне, усё адбываецца раптам, на дарозе пачаўся хаос. Машыны сталі паводзіць сябе, як статак ашалелых кароў. Хтосьці сказаў, што правілы дарожнага руху адмянілі. Міма праехаў грузавы аўтамабіль, дзе сядзелі радамі салдаты. Штосьці з іх тварамі было не тое. Твары ласніліся на сонцы нібы з пластмасы. Шэрага колеру. І ўсмешка самаздаволення нязменным атрыбутам на кожным з твараў. Я адвярнулася ад  роспачы і агіды, адразу зразумеўшы: усё прапала. Мы вярнуліся ў горад. Якое ўжо тут мора. Кампанія наша вясёлая адразу неяк распалася. Адна хаджу па горадзе. Бачу, як «гэтыя» — так называю пра сябе захопнікаў-іншапланетнікаў, заглядаюцца на нашых дзяўчат, з грэблівым смехам абмяркоўваюць паміж сабой аб'ект пажадлівасці. Калі ў іх ўзнікае жаданне сукуплення — яны вялізнымі скачкамі накшталт конікаў накіроўваюцца да маленькага доміка на ўскраіне. Можа там іхны штаб — і яны кансультуюцца з начальствам з нагоды незнаёмых цялесных імпульсаў. Таму што сярод «гэтых» няма так званых жанчын. Іх працоўныя спрытна разгортваюць непамернай велічыні рулоны штучнага бруду па тратуарах і траве. Забаранілі кіно. На экранах, усталяваных у неверагоднай колькасці па ўсім горадзе, круцяць мульцікі, намаляваныя кімсьці з уяўленнем чарвяка і яго ж маляўнічымі здольнасцямі. Па прынцыпе: кропка, кропка, коска. Без музыкі і слоў. Фігуркі выгінаюцца на экранах ў дзікім рытме, вочы фігурак пустыя, то бок замаляваныя чорнай фарбай. Я стаю, гляджу, мяне ледзь не ванітуе, хтосьці з «гэтых» ззаду гавора:
— Прыгожа.
Мяне званітавала. І вось мы групай таварышаў з 6-8 чалавек, нязгодных з ўварваннем, вырашыліся на ўцёкі. У пустыню. Апрануліся бедуінамі. Збеглі ў Афрыку.

У пісьменніка Альбера Камю падзеі рамана «Чужынца», адкуль я не пытаючыся сцягнула назву, крыху змяніўшы, адбываюцца ў Паўночнай Афрыцы, каланіяльны Алжыр, дзе нарадзіўся сам аўтар. Успомніла раптам, што Алжыр і Блажэннага Аўгустына радзіма. Мне гэта важна. Збіраю дэівосныя супадзенні. У рамане Камю галоўны герой Мэрсо збірае дзіўныя выпадкі з газет і часопісаў, у сшытак наляпляе. Часам перачытвае, як я цяпер «Чужынца» ў чацвёрты раз. «І нават калі трапляе ў турму, выпадкова забіўшы араба на пляжы, ужо ведаючы, што яго чакае гільятына, злая іронія лёсу падкідвае яму да калекцыі незвычайны выпадак з прэсы пра чалавека, які паехаў на заробкі ў Амерыку, нажыў там багацце і вярнуў дадому, і Мэрсо гэтай паперкай зацікаўліваецца:

«Аднойчы я знайшоў на нарах пад матрацам з саломы прыліплы да яго абрывак старой газеты — пажоўклы, амаль празрысты. Гэта быў кавалак крымінальнай хронікі, пачатку не хапала, але, відаць, справа адбывалася ў Чэхаславакіі. Нейкі чалавек адправіўся з роднай вёскі ў далёкі край паспрабаваць шчасця. Праз 25 гадоў, разбагацеўшы, з жонкай і дзіцем ён вярнуўся на радзіму. Яго маці і сястра трымалі маленькую вясковую гасцініцу. Ён вырашыў іх здзівіць, пакінуў жонку і дзіця недзе ў іншым месцы, прыйшоў да маці — і тая яго не пазнала. Дзеля жарту ён зрабіў выгляд, быццам яму патрэбны пакой. Маці і сястра ўбачылі, што ў яго шмат грошай. Яны малатком забілі яго, абрабавалі, а труп кінулі ў раку. Назаўтра з'явілася ягоная жонка і, нічога не падазраючы, адкрыла, хто быў прыезджы. Маці павесілася. Сястра кінулася ў студню. Я перачытаў гэтую гісторыю, напэўна, тысячу разоў. З аднаго боку, яна была непраўдападобная. З іншага — цалкам натуральная. Па-мойму, гэты чалавек у нейкай меры заслужыў сваю долю. Ніколі не трэба прыкідвацца». 
(Аўтарскі пераклад з перакладу Норы Галь).

«Неверагодна», думае ўслых на аўтамаце пра гэты выпадак герой Камю. Са спектакля герой, праўда, не з кніжкі. Я спачатку фільм Лукіна Вісконці паглядзела. Але гэтага падалося недастаткова. Пашукала, якія ёсць яшчэ пастаноўкі пра адрынутую грамадзтвам асобу. Знайшоўся спектакль маскоўскага тэатра «Сучаснік», нядаўна зусім пастаўлены, праз 50 гадоў пасля фільма з Марчэла Мастаяні ў галоўнай ролі. Спектакль ажыццявіла малададая, не вельмі знакамітая, але смелая рэжысёрка, бо адважылася перарабіць тэкст кнігі. У кнізе герой ніяк не ацэньвае заметку пра чэха. Ён не гавора: «Неверагодна».

Неверагодна і тое, што чэх з турэмнай заметкі вярнуўся, бо перавозаўскія Янчуковічы, напрыклад, не вярталіся. Маміна прозвішча Янчуковіч. У вёсцы над ракой Віллёй жылі Янчуковічы выключна. Усе адзін аднаму радня, хто бліжэйшая, хто дальняя. З’язджалі ад пачатку 20-га стагоддзя ў Амерыку. Сяброўка-архівістка Лена копіі дакументаў на выбыццё і регістрацыю ў Амерыцы перавозаўскіх Янчуковічаў даслала мне. Я сваіх там не знайшла. З тых, каго ведаю. Адно пра Джана, ён таксама Янчуковіч, вядомая справа. З дзяцінства ведаю яго гісторыю. І што прыехаў адзін з усіх назад.
 
Мама расказвае:
«У суседа Джана быў паяц, мы за нітку дзёргалі, і ён рабіў фігуры. Мы, як прыдзем да Джана, ўсе ляцелі падзёргаць за нітку гэтага паяца. Ён быў з фанеры, вісеў на сцяне, выкрашэны ў разные цвета. Джан прывез з Амерыкі і павесіў». 

Джанава імя перарабілі з Івана. Дакладней, у Амерыцы ён быў Джон. Але Джон, падазраю, не клаўся на мову з-за «о», зручней беларускаму языку «акаць». Я разглядаю копію рэгістрацыйнай карткі Джана-Івана. Дазнаюся адтуль, што на тэкстыльнай фабрыцы ён рабіў з 1917 па 1933 год у горадзе Вусцер, штат Масачусэтс. У ягонай хаце была вялікая фатаграфія, знятая ў цэху. 

Мама:
«Можа 200 чалавек на фатаграфіі. Дык ўсягды, як прыходзілі да іх з мамусяй і татусем, я  выглядывала гэту фатаграфію. Шукала ўсё, дзе Джан». 

Я ведаю, як выглядаў Джан. Унас ёсць здымак самай буйной за гісторыю Перавозаў паводкі. Там мама з прыяцелькай Зосяй Варсоцкай плывуць на працу ў горад. Дакладней, яны стаяць у лодцы прыбраныя з маленькімі сумачкамі. «Торэбка» на польскі манер раней называлася дамская сумачка. У мадэльных туфліках. Туфлікі шыў знакаміты майстар жаночага абутку па прозвішы Баран з Першамайскай вуліцы. Мама і Зося нерухомыя статуі. Вяслом грабе худы мужчына ў цёмнай кепцы. Гэта Джан.  

Сон № 2.
Плылі-плылі і прыплылі ў Афрыку. 
На плыце дабіраліся ў радавы маёнтак. Закінуты дом велізарны ў арабскім стылі з плоскім дахам. Шкло амаль ва ўсіх вокнах павыбіта. Здадагваюся, што па краі прайшлася вайна. Падаецца ядзерная. Ад якой нікога з людзей не засталося. Вечарэе, шырокая рака на беразе якой пабудаваны дом, як і ў Перавозах на самым беразе, ззяе ад нізкага сонца. Хмары птушак. Гоман, крык. Я на плоскім даху, ўжо калі сцямнела, распальваю вогнішча, пяку бульбу. Чышчу і ем. Усё так павольна ў гэтым сне. І выразна. Бульба рассыпаецца ў руках. Стыне. Ем. І нічога не адчуваю ад змены становішча. Ад таго, што акрамя бульбы няма ніякай іншай ежы. Я быццам выгнаннік, і трэба прыстасоўвацца да новых умоў жыцця. Назаўсёды адзінокіх умоў. Таму я прыдумваю (у сне гэта лёгка рабіць), што дом амаль такі, як дзядулін вясковы і сонца такое, толькі нашмат жарчэй. І зіготкая афрыканская рака амаль, як у нас Вілія, і сухая трава па берагах такая ж, і множныя кропкі птушак амаль, як беларускія ў рачным бляску. Толькі размаўляць няма з кім, але да гэтага можна прызвычаіцца.

Жыхары Перавозаў, вёскі над Віллёй, дзе прапрадзядуля Ігнацы нарадзіўся, і прадзядуля Апалінары, і дзядуля Юзэф, і мама, адпраўляліся з жалем вялікім і страхам, я думаю, ад гэтай прыгожай ракі і вёскі ў амерыканскую далячынь, дзе не моцна пагаворыш з тамтэйшымі. Пакуль тую ангельскую вывучыш яшчэ. Тамтэйшым прозвішча нязвыклае гучала дзікім нейкім словам. Яно трансфармавалася ў Янкоўскіх, Янчукоў, Янсанаў. Як у тую далеч вырашаліся ехаць Янкоўскія, Янчукі, Янсаны? За якія грошы, на які карабель набывалі квіток? Думаць пра гэта спакойна не магу. Чаму не трымала радзіма, не шкадавала, вымушала бегчы за кавалкам хлеба на край зямлі? Гнала, як чужынцаў. Як смецце, як салому. А яны ж былі самыя свае. Спаць з-за гэтага не магу. Уключаю кіно амерыканскае «Грань будучыні» з Томам Крузам. Глядзела-глядзела, пакуль вочы не пачалі зліпацца. Выключыла, калі галоўная гераіня загадала Крузу:
— Ты павінен вывесці нас з гэтага пляжу.
На пляжы «нашых-зямлян-амерыканцаў» атаковалі мімікі-іншапланетнікі. Вёрткія гіганцкія напалову павукі, напалову крабы, напалову асьміногі, напалову малпы, напалову не ведаю хто. Тыраназаўры, напрыклад. Лягла позна. У тры часы ночы званок па тэлефоне. Нумар незнаёмы. Але мала лі. Падымаю слухаўку — шум, гоман, крыкі адтуль. Слухаю, нічога не разумею:
— Забяры нас!
— Што?
— Забяры нас адсюль!
Кладу тэлефон, выключаю гук. Я не Том Круз. Не ратаўнік. Раніцай на дысплеі восем прапушчаных званкоў. З розных непадпісаных нумароў. Ці можа патрэбна было ісці ратаваць? Ці самі ўратаваліся ад мімікаў-захопнікаў? Не ідуць з галавы крыкі аб ратаванні. Гукі невядомага голаса б’юць па вушах.

Сон №3.
Чарговы постапакаліпсіс, які пачаўся моцным гукам з неба. 
Гэта быў старажытны, як свет, дзэн-буддысці гук: «Му». З японскага герогліф «Му» азначае «Нішто». Але ў сне пасля таго, як над галоўнай плошчай Смаргоні ў небе стварылася вялізная акуратная дзюрка, адтуль з’явілася галавы каровы, сказаўшы «Му» на ўвесь горад, то і пачалося. Галава схавалася. Агромністая касмічная талерка праз дзюрку, якая пашырылася ў разы вокамгненна, завісла над плошчай. Адтуль пасыпаліся градам варожыя салдацікі нясметнай колькасцю, апранутыя ў металічныя скафандры. Твары закрытыя. Намеры самыя варожыя. Мы ўсім горадам паступова сыходзім у падземны ход, які аказваецца заўсёды быў пад помнікам Леніну, і ніхто не ведаў. Я, як герой уласных сноў, сачу, каб ніхто не застаўся на расправу безлітасным іншапланетнікам без твараў. І ўжо калі апошні жыхар спусціўся ў чорную пастку пераходу, і яго заплечны вузёл знік з вачэй, дык пайшла за ім. І задвінула чыгунны люк над галавой з надпісам «Смаргонь». Люк з надпісам — не выдумка стваральніка сноў. Насамрэч у Смаргоні ёсць чыгунна-ліцейны завод, ён выпускае каналізацыйныя люкі дагэтуль. Яны па ўсяму Савецкаму Саюзу плямямі ляжалі. Цяпер не ведаю. Але ў нас па горадзе іх мора.

Мама:
«У нас такога не было, як Джан расказываў. Высокія дамы. Чорныя людзі. Жутка ўсё там было яму. Ужо калі вярнуўся, дык раз напіўся ў Смаргонях. У лужыну паваліўся. І яму памярэшчыліся небаскробы з лужыны. Небаскробы высокія амерыканскія. Стаў сам з сабой па-англійскі гаварыць».

Патомкі Янчуковічаў з Масачусэтсу выглядаюць ужо натуральна, як амерыканцы. Мне даслалі некалькі архіўных здымкаў амерыканскіх перавозцаў. Адзін малады прыгожы салдацік у белай фуражцы, блакітным фрэнчы, унук перавозаўскага жыхара Пятра Янчуковіча, выкапаны Том Круз. Такія ж зялёныя вочы, густыя бровы, маленьки выразны рот, крупны нос. Джон Янсан. Тут бы зваўся Іван. Нават радзімка на левай шчацэ, роўна пасярэдзіне, як у Круза. Хай бы Крузу патэлефанавалі, тыя хто хацеў, каб іх «забралі», а не мне. Бо ў фільме ён вызваліў свет ад пачвараў-захопнікаў, пранікнуўшы фантастычным спосабам у мозг істоты, якая кіравала мімікамі. А я нават у сне тату дапамагчы не здолела.

Сон № 4.
Мы з татам жывем у даўгім пакоі, вузкім, як калідор.
З адным вялікім акном на тарцы па тыпу эркера. Я ў гэтым пакоі трэці раз жыву ў сне, накшталт пакоя ў камуналцы. Ноччу ў сне прасынаюся і раптам разумею, што вось-вось за намі прыйдуць. Ужо суседка ў начнушцы двойчы зазірала да нас з выразам трывожнасці. Але і без яе зразумела, што мы прапалі. Страх нарастае. Я іду да суседкі ў агульную кухню. Кухня сярэдневечная. Медны посуд, на круку закапцелы кацёл над вогнішчам. Капуста, буракі, цыбуля валяюцца на драўлянай падлозе. Тут яны і прыйшлі. Лысыя браткі маўклівай чарадой усе ў чорным. І адразу да таты, спатыкаючыся аб гародніну. Гэта было б смешна, каб не было страшна. Я разумею, што яны там б'юць тату, але нічога не чуваць. Вось выводзяць яго міма нас з кватэры. Я заплюшчыла вочы, каб не бачыць тату збітага. Вяртаюся ў роспачы ў пакой. Плямаў крыві няма нідзе. Напэўна білі спецыяльна, каб незаўважна. Ад таты застаўся бабмукавы кіёчак. З болем думаю, як жа тата будзе без яго хадзіць. Між тым, у сапраўдным жыцці тата кійком не карыстаўся. Хутка разумею, не патрэбны яму ніякі кіёк, бо не хадзіць яму больш ніколі. Забіваць яго павялі. І яшчэ цацка на піяніна. Кудлатая, незразумелая. Прыглядаюся — львяня. Пакінуў мне тата самога сябе ў выглядзе цацкі, бо па гараскопе тата быў леў. Не разумею чаму мяне не забралі разам з ім. Бо мы з ім вельмі падобныя. Напэўна, дзяўчатаў загад не браць. Пакуль не браць.

З перавозаўскіх Янчуковічаў-дзяўчат адна толькі выправілася ў Амерыку, мяркуючы па дакументах, якія мне дасталіся. Жанчыны старэйшыя таксама ехалі, але ўжо са сваімі мужыкамі. А гэта 18-гадовая Ганна самастойна. Marital status: Ledig (Single) Departure. Так запісана ў анкеце. Ledig — не замужам. З’ехала з вёскі ў 1912. Адчаліла ў Нью-Ёрк з Гамбурга на караблі «Пэнсыльванія». Вядома, што ў Масачусэтс потым накіравалася. Як усе. Шчасце, што паплыла з Нямеччыны, а не Брытаніі, бо адтуль менавіта ў тым жа 1912 адправіўся да Нью-Ёрка ў свой першы і апошні шлях «Тытанік». Я наўмысна перагледзела фільм аднайменны Джэймса Кэмерона, каб ўявіць ў якіх умовах сялянскія людзі па самых танных квітках плылі праз сіні акіян да блакітнай мэты. Не ў самым лепшых. Уяўляла, што можа хто з аднавяскоўцаў мог быць на ім. Спадзявалася, што яны трапілі ў лік выратаваных. Але трэба сапраўды пашукаць спісы пасажыраў «Тытаніка». Яны мне раптам зрабіліся не абыякавымі. 
Пытаюся ў мамы: «А як Джан памёр?»

Мама:
«Блага. У калхозе машына бартом стукнула ў галаву. Джаніха, Юлька — яго жонка, даглядала яго абы як. Не давала піць, каб на гаршчок не прасіўся, бо ён сам не хадзіў. Мамуся і татусь нашы зайшлі неяк адведаць, ён вады папрасіў. Татусь дае, тут Джаніха прыляцела ругацца, каб не давалі. Яе татусь мацюкамі пакрыў. Джану піць даў. А які Джан быў разумны, васпітанны, далікатны. Надта Марыю, сястру сярэднюю, уважаў за тое, што яна з ім пагаварыць любіла. Пра англійскі яго спрашывала. Але ён ужо мала помніў».

Цікава, як бы склаўся лёс Джана, каб ён не вярнуўся, каб на англійскі не забыўся. Якім быў бы лёс Джона Янсана, каб ён тут нарадзіўся? Бо ў Амерыцы, не гледзячы на гераічную знешнасць, а можа менавіта з-за яе, Джон пражыў усяго 30 гадоў. Мяркуючы па году смерці і ваеннай форме на здымку, ён мог загінуць падчас Грамадзянскай вайны ў Сальвадоры. Пра гэтыя падзеі зняты бадай самы жудасны фільм для мяне: «Сальвадор» Олівера Стоуна. У 10-м класе мы на яго хадзілі з сяброўкай. У абедзвюх зрабілася гістэрыка з-за жорсткіх сцэн тэрору, самачыну «эскадронаў смерці», якія здзекваліся над безабаронным, беззбройным насельніцтвам, як падказвала ім вар’яцкая фантазія неадукаваных людзей, дарваўшыхся да бязмежнай ўлады. Маглі забіць, правяраючы дакументы, калі не маеш пашпарту з сабой. З тых часоў я заўсёды маю пры сабе пашпарт. Нават верш пра гэта напісала:

Я заўсёды нашу з сабой пашпарт
ці мала што

ці мала хто падыйдзе
і загадае ўладна:

«Твае дакументы!»
Што я тады пакажу?

Пасля гэтага фільма сталі метадычна сніцца ўцёкі, арышты, турэмныя краты, нават адзін расстрэл. Расстраляі, але я не памярла. У ва мне толькі абазначыліся дзюркі аплаўленыя, як у Тэрмінатара, які таксама выратавальнік свету, як і Круз у «Грані будучыні», як і я ў сваім сне пра гук Му. Сяброўская кампанія што трэба.

Сон № 5.
У мяне ключы ад чорных выхадаў ўсіх гарадскіх крамаў.
Мы з сяброўкай ноччу абыходзім пустыя памяшканні. Нікога няма, нам падабаецца ціша. Раптам — аблава. Ўрываецца міліцыя, тут жа на складзе, дзе тара, бочкі, мяхі з прадуктамі, нас судзяць. Збіраюцца пасадзіць у камеру прама ў краме, у склеп, за драўляную рашотку. Аказваецца існуе прыкрамавая турма. Даюць тэрмін — 10 гадоў. Разам з намі асудзілі двух мужчын. Яны запратэставалі, сталі біцца, зламалі дзверы самай вялікай камеры падчас бойкі. 
— Чорт! – крыкнуў суддзя. Ён кінуўся да дзвярэй, адкуль ўжо выбіраліся арыштанты. Завязалася перастрэлка, некалькі міліцыянтаў забілі. Суддзя шапнуў нам:
— Бачыце, цяпер не да вас.
І мы ўцяклі. Але я працягваю жыць у страху. Каб не так моцна баяцца цалуюся ў пад'ездзе з незнаёмцам. Таму што ў кватэры госці – няёмка. Мы разумеем пасля гэтага, што нам трэба ажаніцца. Ён закахаўся, а ў мяне практычная мэта. Гэта ўратуе мяне. Ён руды, непаголены, вельмі гарачы навобмацак. Здаецца, што не хворы, проста натуральная тэмпература такая — амерыканская, бо ён — амерыканец, але па-руску добра гавора. Вяртаемся ў кватэру, выходзім на балкон шчаслівыя, бо ўсё вырашылася. Глядзім ўніз. Там міліцыя.
— Ну ўсё! — падумала я з жахам. — Успомнілі нашы паходы крамныя. 
Раптам з цемры выходзяць белыя фігуры. Ад чырвоных пражэктараў іхныя чорныя вочы блішчаць, як крывавыя кроплі. Гэта мумі-тролі. Аказваецца ў нашым двары здымаюць кіно. А міліцыя — ахоўная засланка ад мінакоў. Пранесла! І мы вырашылі застацца. Амерыка пачакае.

Мама:
«Джан прывёз з Амерыкі скрыпку. Як у вёске ладзілі танцы, прыходзіў кожнага разу граць, парабіўшы хатнія справы. Жонка яму не дапамагала ані. Чуць што якое, Юлька Джанава сразу: 
— Джан! Нясі сяннік. Я буду млець.
На танцах з Джанам гралі сыны, калі падраслі. Іх сямейны калекціў звалі Джанджыкі. Вацік (Вацлаў) на цымбалах умеў, Стах на клярнэце, Лёнька-Кундаль (kundel — дваровы сабака з польскай, бо кудлаты моцна быў і не прычосваўся) на гармоніку».

На гармоніку, толькі губным, грае любімы персанаж сагі пра мумі-троляў Снусмумрык, заўсёды апрануты ў стары пыльнік. Аўтарка кнігі — усім вядомая Фінска-шведская пісьменніца Туве Янсан. Я ледзь не падскочыла, зразумеўшы, што ейнае прозвішча — адзін з варыянтаў пераробленага радзіннага. Адразу зрабілася Туве мне, як родная. Яна і без таго даўно была сваёй бясконца за адныя толькі словы Мумі-мамы: 
«Мумі-мама — гэта такая мама, якая заўсёды ўсім усё дазваляе і нікому нічога ніколі не забараняе». Хай бы разам з казачнымі персанажамі так разважалі кіраўнікі дзяржаў мінулага, цяперашняга і будучага, якога не існуе. Не існуе, пакуль мы чужынцы на сваёй зямлі. Прабачце, Аўгустын, што спрачаюся.