Беларускі фатограф Сяргей Лескець дзесяць гадоў вандраваў па радзіме, даследваў, шукаў носьбітак самай закрытай старадаўняй беларускай традыцыі лекаваць словам. Так узнік адмысловы праект «Шэпт». Фотапраект і кніга, якая выйшла ў выніку, атрымалі вялікі рэзананс у Беларусі і ў асяроддзі беларускай эміграцыі.
Асобны спектакль паводле даследаванняў Лескеця стварылі «Купалаўцы» — калектыў, заснаваны былымі супрацоўнікамі тэатра імя Янкі Купалы пасля іх звальнення ў выніку пратэстаў-2020. Прэм'ера спектакля адбылася ў Штутгарце ў лістападзе 2022 года.
Мы распыталі Сяргея Лескеця пра яго творчасць, падарожжы, традыцыю шаптання. А таксама зрабілі падборку фотаздымкаў з праекта.
— Ваш фотапраект называецца «Шэпт». Аб чым ён распавядае?
— Гэта праект аб адной вельмі старажытнай і закрытай традыцыі, аб знахарстве. Праект пра людзей, носьбітаў гэтых ведаў. Згодна з павер’ем, усе яны маюць вышэйшы дар ад Бога: лячыць людзей словамі і дзеяннямі. Быццам бы нічога звышнатуральнага, знахар чытае шэптам таямнічыя словы, але такім чынам вылечваюцца людзі і хатняя жывёла (карова, конь). Дар перадаецца захавальнікамі традыцыі цераз пакаленні, ад бабулі да ўнучкі, ад дзядулі да ўнука. І вось гэта ўсё да нас дайшло з глыбіні стагоддзяў і тысячагоддзяў амаль без зменаў. І што важна, у нас гэта традыцыя ніколі не перарывалася, негледзячы на тысячагадовы ціск з боку хрысціянскіх канфесій, інквізіцыю, савецкі атэізм і рэпресіі… Вось гэта мяне і натхніла, бо ўсе мы чулі і сутыкаліся з гэтай традыцыяй, але ніхто тых людзей не фатаграфаваў.
З іншага боку, камера была для мяне быццам квіток у свет таямніцаў і містыкі. Дзякуючы фотааппарату я мог усё пабачыць сам, дакрануцца да знікаючага свету маіх продкаў. Уласнымі вачыма пабачыць тое, пра што чытаў адно толькі ў кніжках па антрапалогіі і этнаграфіі.
— Як вы даведаліся аб гэтай лекавай традыцыі?
— Усе мы, беларусы, так альбо іначай паходзім з вёскі, і гэтымі каранямі моцна павязаныя. Гэта як генетычная памяць. Тут нават у назве схаваны глыбокі сэнс. «Бабкай» завуць сваю родную бабулю, і так жа называюць знахарку. Кожны можа нешта згадаць. Вось калі, напрыклад, маленькае дзіця дрэнна спіць ноччу, ускрыквае і ўвесь час плача, яму даюць крыху выпіць той вады, над якой знахар чытаў свае словы. Часцей за ўсё яны лечаць вывіхі, спуды, расцяжэнні, інфекцыйныя хваробы (лішай, рожыстая пухліна), могуць дапамагчы з бясплоддзем.
Так і са мной, я з дзяцінства пра гэта чуў і ведаў, але ніколі не бачыў іх сваімі вачыма. І калі ўпершыню патрапіў да такой жанчыны, то моцна хваляваўся. І як вынік — нічога сфатаграфаваць у мяне тады не атрымалася. Мне спатрэбілася некалькі гадоў на падрыхтоўку і «ўваходжанне» ў гэтую тэму. Я чытаў процьму літаратуры, ездзіў і шукаў, ездзіў і шукаў. І проста ў нейкі дзень мне атрымалася паразмаўляць і зрабіць партрэт той самай, першай сваей знахаркі. Я ўжо збіраўся ехаць да дому, як да той знахаркі прыехалі лячыцца пацыенты, і мне дазволілі папрысутнічаць. Уяўляеце, два гады ты сядзіш і толькі чытаеш кнігі, і ў нейкі момант табе дазваляюць пабачыць тое, што для іншых табу? Гэта, як бы дзіўна не гучала, была нейкая мая ініцыяцыя. Пасля ўсё пайшло прасцей, мне часцей трапляліся тыя людзі, і ўсе пагаджаліся са мной гаварыць. Бо я ўжо быў не проста цікаўны чалавек, а той, хто мае такія ж веды, як і яны.
— Што менавіта адбываецца, калі знахаркі шэпчуць?
— Тое, як яны лечаць, цяжка патлумачыць чалавеку, які жыве ў рацыянальным свеце. Гэта не паддаецца логіцы і разуменню сучасных медыцыны і навукі. Знахары быццам і па сёння жывуць у міфа-паэтычным свеце, свеце казак і легендаў, у якім жылі нашы продкі. Для іх усё разуменне навакольнага свету базуецца на пачуццях і эмоцыях.
У даўнія часы традыцыя перадавалася цераз пакаленне, ад дзеда да ўнука. Пераемнік мусіў быць старэйшым альбо малодшым, але не сярэднім. Мусіў мець знатную памяць і добры характар, спагадлівасць да людзей, жаданне дапамагаць іншым. Рыхтавалі будучага знахара з малога ўзроста, з гадоў 7-12. У такім узросце ў чалавека самая крыштальная памяць, пачутае запомніцца на ўсё жыццё. Але толькі перад смерцю стары знахар мусіў перадаць свой дар. Без гэтага дару ўсе тыя веды былі без карысці. Была і ішная катэгорыя знахараў — не спадчынныя, а прыродныя. І яны былі больш моцныя. Гэта тыя людзі, да якіх сілы і словы замоваў прыйшлі ўва сне, ад вышэйшых сілаў.
Як яны лячылі? Часцей знахар шэптам чытае свае малітвы над вадой, узятай з яго калодзежа. Пасля хворы мусіць гэтую ваду піць альбо амываць свой твар. Хтосьці са знахараў чытае словы непасрэдна над пацыентам.
Методык вельмі шмат, і яны вельмі розныя. Напрыклад, лішай лечыцца націраннем сабраным з вакна водным кандэнсатам. Натуральна, што пры гэтым шэпчуцца патрэбныя словы. Рожыстую пухліну, інфекцыйную хваробу лечаць часцей так: на хворае места кладуць чырвоную тканіну. З валокнаў ільну скручваюць невялікія шарыкі, якія, чытаючы малітвы, спальваюць над той самай чырвонай тканінай. Для лекавання некаторых хваробаў выкарыстоўваюцца травы. Іх п’юць, робяць настойкі альбо абкурваюць іх дымам хворых.
— Гэта традыцыя распаўсюджана зараз па ўсёй Беларусі?
— Традыцыя вельмі хутка знікае, як і сама вёска. Сёння гэта з’ява разпаўсюжаная не паўсюль раўнамерна. Напрыклад, на захадзе Беларусі, дзе пераважае каталіцкае насельніцтва, носьбітаў гэтай традыцыі вельмі мала. Каталіцызм там добра «папрацаваў». Болей захавалася на памежных тэрыторыях, на тэрыторыі Палесся. Там яшчэ можна сустрэць знахараў. Калісьці амаль у кожнай буйной вёсцы быў свой такі чалавек.
У сённяшніх гарадах, як і паўсюль у свеце, ёсць свае носьбіты сучаснага «неашаманізма» і «лекавых практык», але гэта нічога агульнага з нашай традыцыяй не мае.
— Дзе палягаюць карані гэтай лячэбнай практыкі і як яна змагла выжыць у Савецкім Саюзе?
— Сёння амаль немагчыма сказаць, калі яна прыйшла да нас. Навукоўцы гэта адносяць да першароднай магіі слова, быццам бы гэта было адно з першых формаў фальклора. Яна прысутнічала з тых часоў, як з’явілася само слова і набыло магічную моц. Калі чалавек пачаў даваць імёны і назовы навакольнаму свету.
У такой альбо іншай форме знахарства прысутнічала ва ўсіх народаў у пэўных перыядах іх развіцця. Гэта людзі, якія дапамагалі знайсці ментальнае, духоўнае і фізічнае здароўе. І калі прыкладам у Еўропе гэтых людзей знішчала інквізіцыя, то ў нас царкоўныя ўлады ставіліся да іх больш лагодна. Гэта і дапамагло зберагчы традыцыю цягам тысячагоддзя панавання хрысціянства. З прыходам савецкай ідэалогіі ціск працягваўся. І знахараў на ўзроўні з святарамі падвяргалі рэпрэсіям, высылалі ў Сібір.
Але між тым гэта не замінала працягваць традыцыю, проста яе стараліся не афішаваць і захоўваць таямніцу. Лячылі болей ноччу і таемна, каб ніхто не ведаў. Мне даводзілася чуць гісторыі, як камуністы таемна хадзілі да знахараў, каб вылечыцца ад укусу ядавітай змяі, калі немагчыма было звярнуцца за дапамогай ў бальніцу. І гэта было небяспечна для іх абодвух. Знахара маглі арыштаваць, а таго ж камуніста пазбавіць статуса і працы.
З нашчадкаў знахараў шмат хто адмаўляўся пераймаць дар. Бо, вядома, тагачасная моладзь вельмі скептычна ставілася да тых ведаў. Гэта і спрычынілася да павольнага знікнення традыцыі.
Агулам савецкая ўлада выбудавала такую сістэму, праз якую беларуская вёска пачала катастрафічна знікаць. Калі ў 1970-х у Беларусі было 75% вясковага насельніцтва, то зараз толькі 25%, і гэта лічба павольна змяншаецца.
— Як вы выбіралі фатаграфічную форму для свайго праекта?
— Можа гэта будзе гучаць малаверагодным, але візуальная мова сама выбрала сябе пад час працы над праектам. Я хацеў працаваць з сярэднім фарматам і першапачаткова здымаў на каляровую стужку. Лічбавую камеру я палічыў тут лішняй. Але тыя стужкі з некалькіх экспедыцый аказаліся проста без ніводнага здымка. Вось такая вось магія.
Наступным разам я скарыстаўся чорна-белымі стужкамі і сам займаўся ўсімі хімічнымі працэсамі пры праяўцы. І мне гэта падалося своеасаблівай алхіміяй, гульнёй сэнсаў. Мая фатаграфічная магія фатаграфуе знахарскую магію. Да таго ж, святло ў вясковых інтэр’ерах часам вельмі слабое, і тэхнічна працаваць з чорна-белай стужкай было прасцей. Быў адзін смешны выпадак, калі мяне папрасілі сваякі прывезці замоўленай вады, але я, стомлены дарогай, пераблытаў бутэлькі і ў знахарскую ваду дабавіў хімікаты, а затым тым жа растворам праявіў некалькі стужак з экспедыцый. Так атрымалася, што таямнічыя словы, якімі лечаць, ляглі нябачным слоем на кожны партрэт.
— Як на ваш праект адрэагавалі ў Беларусі?
— Рэакцыя беларусаў мяне проста шакавала. Я не прызвычаены да такой увагі. Выданне кнігі і яе публікацыя былі крыху авантурай для мяне. Я ж не пісьменнік, проста на паперы падзяліўся сваімі ўражаннямі ад пабачанага і пачутага. Усе свае дзесяць гадоў падарожжаў, пошукаў і знаходак. А кніжка ўся, увесь тыраж, прадалася за шэсць месяцаў.
З выставай таксама было шмат прыемных момантаў. Нам давялося рабіць пяць аўтарскіх сустрэчаў, бо людзі ўсё тэлефанавалі ў галерэю і прасілі. Мы нават ладзілі рэгістрацыю па запісу, бо ўсіх ахвотных было цяжка змясціць. Выставу працягвалі тройчы, і ў выніку яны правісела тры месяцы. Але і зараз людзі тэлефануюць у галерэю, просяць паўторна правесці маю лекцыю.
Але гэта ўсе не столькі мая заслуга, гэта заслуга маіх гераіняў, іх лёса, іх долі. Хтосьці чытаў кніжку і прыходзіў паглядзець на здымкі гераіняў, хтосьці наадварот, пасля выставы набываў кніжку. Тут таксама адыграла генетычная памяць, бо шмат хто чуў пра знахараў, хтосьці меў сярод сваіх продкаў знахараў, але праз таямнічасць традыцыі нічога пра іх не ведаў. А мая кніга і выстава адкрывалі забыты і знікаючы, містычны свет беларускай лекавай традыцыі. Верагодна, гэта і было тым поспехам.
«Знахарка Фядора ля жаночага абракальнага крыжа. На гэты крыж штогод ахвяруюць новыя тканіны і рушнікі. Старыя спальваюць. Гэты рытуал мусіць аберагаць ад хваробаў і небяспекі цэлую вёску.» / © Сяргей Лескець
злева: «Адна з методык лекавання – пералязанне цераз дупло дрэва, звярыную нару, нару, выкапаную на мяжы леса і поля… Мне ўдалося знайсці дрэва, у каранях якога сядзелі жабы, а з маленькіх дзюрачак выляталі восы.» / справа: «Бабка Ванда — са старажытнага роду ведзьмаў. Але яе маці адраклася той традыцыі і ў жыцці займалася адно добрымі справамі — знахарствам. Дачка ў свае 92 гады працягвае традыцыю маці.» / © Сяргей Лескець
«Вуглі ад дрэва ў місачцы. Цераз іх працэджваюць лекавую ваду альбо на іх кідаюць асвечаныя ў царкве травы. Дымам ад тых траў абкурваюць хворага.» / © Сяргей Лескець
«Бабка Алена шэпча замовы. На шыі ў яе вісяць некалькі крыжыкаў і абразочкаў. Яна лічыць, што гэта прыдае ей моцы.» / © Сяргей Лескець
«Ахвяра хлебам на ураджайны (грыбны, ягадны) год. Знахарка прыносіць на анучцы кавалак хлеба і пакідае яго на невялічкай палянцы.» / © Сяргей Лескець
злева: «Бабка Ганна жыве на Падляшшы (з 1945 года — тэрыторыя Польшчы), лічыць сябе праваслаўнай беларускай. Словам замоваў яе навучылі ў сне святыя Кузьма і Дзям’ян.» / справа: «Лекарка і 9 розных каласкоў. Гэта яе сямейная традыцыя, на Купалле збіраць 9 розных каласкоў і асвячаць у касцёле. Яны дапамагаюць ей лекаваць хворых.» / © Сяргей Лескець
«Папера з тэкстамі замоваў. У разных традыцыях яе спальваюць, а дымам — абкурваюць, альбо размачываюць у вадзе і даюць піць тую ваду хвораму чалавеку. Так чалавек прымае ў сябе словы.» / © Сяргей Лескець
«Балота, згодна з легендай, створана чортам, які скраў у Бога зерняткі жыцця, паклаўшы іх у рот. Патрапіўшы ў вільгаць, зерняткі пачалі расці і распіраць рот нячысціка. Чорт мусіў іх выплюнуць. Так утварылася балота. Гэта як супрацьстаўленне света і гармоніі — першародны хаос. Туды знахары зганяюць усе хваробы. Там жыве нечысць, і там хваробы зараджаюцца.» / © Сяргей Лескець
«Побач з домам бабкі Алены стаіць Дзедава гара, на якой з даўніх часоў мясцовыя святкавалі Купалле. Навукоўцы сцвярджаюць, што мясціны з такімі назвамі ў мінулым былі паганскімі капішчамі.» / © Сяргей Лескець
злева: «Бабка Алена дэманструе травы, якімі лечыць.» / справа: «Адна з нешматлікіх знахарак, якая магла лячыць дзіцячую эпілепсію.» / © Сяргей Лескець
«Лес з’яўляецца адным з галоўных кармільцаў і прасторай, у якой жылі беларусы на працягу тысячагоддзяў. Таму ён часта згадваецца ў казках, легендах і паданнях.» / © Сяргей Лескець
«Стандартныя літары каталіцкага свята Трох Каралёў С.М.В. у традыцыі лекавання лічуцца абярэгам. Крэйда, якой пішуць літары, асвечаная. Ей можна лекавацца і адпугваць ведзьмаў.»
злева: «Іншасвет немагчыма апісаць альбо намаляваць. Ён з’яўляецца люстэркавым адбіццём нашага.» / справа: «Бабка Алена. Ува сне да яе прыйшоў Бог і даў словы, якімі яна лечыць хворых людзей і жывёл.» / © Сяргей Лескець
Фота: Сяргей Лескець
Фоторедактор: Анди Хеллер
Опубликован: 03.01.2023
